اپسیلون

در کتاب "مباحث نو در روانسنجی" که ترجمه ای است از کتاب Introduction to Classical and Modern Test Theory توسط دکتر ولی اله فرزاد و دکتر حسین زارع  و در سال 1388 بوسیله نشر آییژ به چاپ رسیده است، برای عبارت "Item Response Theory" معادل فارسی "نظریه پاسخِ سوال " یا "نظریه پاسخ سوال" در نظر گرفته شده است. این نکته باعث شد تا به بحثی در این باره بپردازم. این بحث به این دلیل مهم است که فارغ از مباحث تخصصی ترجمه، چنانچه اشکالی در انتقال مفاهیم و موضوعات از زبان اصلی به فارسی رخ دهد، این اشکال نه تنها باعث مخدوش شدن یادگیری بلکه باعث انحراف مفهوم درک شده از موضوع خواهد شد. علاوه بر این،ترجمه عبارات و اسامی کلیدی هر حوزه می تواند هویت موضوعی و کاربردی آن حوزه را تغییر دهد. در رابطه با عنوان "نظریه پاسخِ سوال" یا "نظریه پاسخ سوال" می توان به نکات زیر اشاره نمود:
اول) درباره عبارت Item Response Theory باید گفت که این اصطلاحی بود که اولین بار لرد درکتاب 1980 خود به آن اشاره کرد و از آن برای نامیدن گستره ای از روشهای نوین در حوزه سنجش و اندازه گیری استفاده نمود. در واقع، این نامگذاری مبتنی بر اصطلاح بنیادی این حوزه یعنی Item Characteristic Curve (منحنی (خم) ویژه سوال) است که اولین بار توسط تاکر (1946) برای نشان دادن رابطه بین احتمال پاسخ درست یک سوال و یک اندازه (متغیر) مستقل بکار برده شد. از آنجاکه هدف اصلی این حوزه جدید مطالعه عملکرد آزمودنی ها در مواجهه با سوال یا مجموعه ای از سوالات بود، عنوان Item Characteristic Curve Theory یا نظریه منحنی (خم) ویژه سوال به مفاهیم و نظریه پردازی ها در این حوزه اطلاق شد. از سوی دیگر، بنظر میرسد لازارسفِلد (1950) اولین کسی بود که در مطالعات خود درباره نگرش سنجها از عنوان Latent Trait Theory (نظریه خصیصه مکنون) استفاده کرد. در همین زمینه، همبلتون و سوامیناتان (1985) در معرفی تاریخچه نظریه IRT بیان میکنند:

Presently, perhaps the most popular set of constructs, models and assumptions for inferring traits is organized around latent trait theory. Consequently, considerable attention being directed currently toward the field of latent trait theory, item characteristics curve theory or item response theory as Lord (1980a) prefers to call the theory…. The term item characteristic curve theory or item response theory may be more appropriate. Presently, albeit arguably, the most popular term is item response theory (IRT)…

به عبارت دیگر

فعلا، شاید بیشترین مباحث درباره سازه ها، مدلها و مفروضه های مربوط به استنباط درباره خصیصه ها، حول نظریه خصیصه مکنون سازمان یافته است. به همین دلیل در حال حاضر، توجه ویژه ای به  نظریه صفت مکنون، نظریه منحنی ویژه سوال یا  نظریه سوال پاسخ آنطور که لرد (1980a) ترجیح میدهد این نظریه را چنین بنامد، معطوف شده است....{در مقایسه با نظریه خصیصه مکنون} عبارت نظریه منحنی ویژه سوال یا نظریه سوال پاسخ مناسبتر بنظرمیرسد. در حال حاضر، اگرچه بحث انگیز ، متدوال ترین عبارت برای این حوزه نظریه سوال پاسخ است...

حتی در اولین کارهای لرد (1952،1953a،1953b) که آنها را تولد نظریه IRT میدانند تا آخرین مقالات وی (مثلا، لرد 1977) تا پیش از کتاب 1980 به کراّت عنوان Test theory و یا نظریه منحنی ویژه سوال بکار برده شده و نشانی از IRT نیست.
دوم) نظریه IRT با توجه به تمامی روندها و فرآیندهایی که در آن وجود دارد نظریه ای است برای مطالعه و تعیین ویژگیهای سوال (و متعاقبا ویژگیهای تست) تا بتوان براساس آن درباره وضعیت آزمودنی ها قضاوت نمود. به عبارت دیگر، "سوال" نقشی محوری در این نظریه ایفا می کند و اساسا IRT نظریه ای است درباره سوال در حالیکه عنوان "نظریه پاسخِ سوال"  بر "پاسخ" تاکید دارد و چنین استنباط می شود که IRT نظریه ای است درباره پاسخ به سوال. در عمل، تمام آن چیزی که از تحلیل پاسخها در IRT بدست می آید ویژگیهای سوال (پارامترها) و متعاقبا ویژگیهای تست است و هیچگونه ویژگی ای درباره پاسخ ها بدست داده نمی شود؛ سپس با توجه به ویژگیهای سوال می توان سایر تحلیلهای مبتنی بر IRT را انجام داد.
سوم) یکی از تکنیکهای متداول برای تعیین صحت ترجمه از زبانی به زبان دیگر، ترجمه متقابل ( پشت به پشت) یا Back to Back Translation است. بدین صورت که ابتدا عبارت موردنظر از زبان مبدا به زبان مقصد ترجمه شده و سپس توسط یک مترجم دیگر از زبان مقصد به زبان مبدا دوباره ترجمه می شود. چنانچه ترجمه دوم که از زبان مقصد به زبان مبدا انجام شده است با اصل عبارت در زبان اصلی همخوانی داشته باشد می توان گفت که ترجمه انجام شده در مرحله اول از صحت مورد قبول برخوردار است. از آنجاکه "پاسخِ سوال" اضافه تخصیصی است ترجمه فارسی به انگلیسی عبارت "نظریه پاسخِ سوال" می تواند چیزی مانند Theory of Response of Item یا A Theory about Response of Item و یا  Item's Response Theory باشد که این ترجمه ها با عنوان اصلی فاصله دارند. در عنوان اصلی، دو کلمه "پاسخ" و "سوال" با یکدیگر رابطه مضاف و مضاف الیه ندارند و فقط به صورت دو اسم پشت سر هم آمده اند.
چهارم) عبارت "نظریه پاسخ سوال" (بدون کسره بین پاسخ و سوال) عنوان پذیرفتنی تری برای معادل فارسی IRT است هرچند که در این عبارت نیز پاسخ بر سوال مقدم است حال آنکه محوریت نظریه بر سوال است. بنابراین، در مقابل این عبارت نیز، عبارت "نظریه سوال پاسخ" مقبول تر بنظر میرسد.
در نهایت، ترجمه عبارتهای خاص و تخصصی از زبان انگلیسی به زبان فارسی امری دشوار است و باید دقت شود که در این ترجمه مبانی نظری و مفاهیم بنیادی نظریه نیز درنظر گرفته شود. شاید در عمل ما عبارتهای انگلیسی را در ترجمه به فارسی از راست به چپ ترجمه میکنیم مثلا Red Car را "ماشین قرمز" ترجمه میکنیم اما این کار الزما درباره همه موارد صدق نمیکند و به ویژه در حوزه های علمی و دانشگاهی باید اصالت موضوعی-محتوایی و کاربردی حوزه علمی نیز در ترجمه و معادل یابی فارسی در نظر گرفته شود.
منابع:

• Hambleton, R. K., & Swaminathan, H. (1985). Item response theory: Principles and applications. Boston [etc.: Kluwer-Nijhoff Pub.
• Lazarsfeld, P. F. (1950). The logical and mathematical foundation of latent structure analysis. In Stouffer, S. A. et al., Measurement and prediction. Princeton, N.J: Princeton University Press.
• Lord, F. M. (1952). A theory of test scores. New York: Psychometric Society.
• Lord, F. M. (1953a). An application of confidence intervals and of maximum likelihood to the estimation of an examinee's ability. Psychometrika, 18, 1, 57-76.
• Lord, F. M. (1953b). The Relation of Test Score to the Trait Underlying the Test. Educational and Psychological Measurement, 13, 4, 517-549.
• Lord, F. M. (1977). Practical applications of item characteristic curve theory. Princeton, N.J: Educational Testing Service.
• Lord, F. M. (1980). Applications of item response theory to practical testing problems. Hillsdale, N.J: L. Erlbaum Associates.
• Tucker, L. R. (1946). Maximum validity of a test with equivalent items.Psychometrika, 11, 1, 1-13.